СОЧ № Казахский язык 10ОГН класс
Назад
Задание:
1. Мәтінді мұқият тыңдаңыз. Мәтіндегі ақпаратты қолданып, көтерілген басты мәселені анықтаңыз. Өз көзқарасыңызды жан-жақты тұжырымдап, мысалдар арқылы дамытып, дәлелдеңіз.
2. Өз жұбыңызды мұқият тыңдаңыз. Оның мәтіні, онда көтерілген мәселе бойынша маңызды деп санайтын 2 сұрақ қойыңыз. Оның мәтінінің басты идеясын анықтауға белсенді қатысып, пікіріңізді білдіріңіз.
А мәтіні
«Егер менің тілім ертең өлсе, мен бүгін өлуге дайынмын». Дағыстан ақыны Расул Ғамзатовтың бұл сөзі ғасырлар өтсе де, өзіндік мәнін жоймақ емес. Расында тілі жоқ халықтың тауқыметін адамның басына бермесін. Өлі тілдерді оқу және зерттеу орталығының директоры Майкл Краусс әлемде 600 ғана тілдің қалатынын айтады. Басқаны былай қойғанда, бұрынғы Кеңес Одағының аумағында құрдымға кеткен тілдер өте көп. Аты ғана мемлекет. Халқы орысша сөйлейді, өйткені бір тілдің басымдығы екіншісін жоқ етеді. КСРО тұсында Мәскеудің қызыл саясаты арқылы «Бір тіл — бір ұлт» идеологиясы жүргізілді. Соның салдарынан Кеңес Одағында тұратын халықтың барлығы да орыс тілінде сөйледі.
Осы орайда, америкалық тілші-ғалым Майкл Краустың жойылу қаупі төнген тілдерді жіктеуіне тоқталайық:
Біріншісі – қауіп төне бастаған тілдер. Олар әлеуметтік және экономикалық тұрғыдан қажетсіз деп табылған, үлкен тілдердің қыспағына түскен тілдер. Басты белгісі – алдымен бұл тілдерде сөйлейтін жастар азая бастайды.
Екіншісі – қауіп-қатер төнген тілдер. Бұл халықтың жас ұрпағы өз тілінде сөйлегісі келмесе, онда оған қатер төнді деп есептей беріңіз.
Үшіншісі – аса қауіп-қатер төнген тілдер. Бұл тілде жақсы сөйлейтіндердің – жасы елуден асқандар.
Төртіншісі – өле бастаған тілдер. Бұл тілде тек қартайған адамдар ғана сөйлейді.
Бесіншісі – жойылған тілдер. Бұл сол тілде сөйлейтін бірде-бір адам қалмаған тіл.
Бұдан шығатын қорытынды не? Ортасы жоқ тіл – өлі тіл. Ал тіл өлі болмас үшін талпыныс керек. Мейлі үш тілді бол, бірақ негізгі мемлекет құраушы ұлттың тілі өзінің басымдығын көрсетіп тұруы керек.
Ә мәтіні
Қазақ елінің азаттығын аңсап қана қоймай, ұлт тəуелсіздігі жолында күрес көрігін қыздарған Алаш ардақтыларының тіл тақырыбында жазған көсемсөз мұраларын жүйелі жинау егжей-тегжейлі зерттеу, нəтижелерін ел игілігіне жаратудың маңызы орасан зор. Ұлттық құндылықтардың ішінде өзекті саналатын тіл мәселесі қашан да маңызды болып қала беретініне ешқандай күмəніміз жоқ. ХХ ғасыр басында Алаш көсемсөзінің көшбасшысы Ахмет Байтұрсынұлы «төңірекке қарасақ түнерген-түнерген бұлттар көрінеді» деп жазып, қауіп-қатердің қайдан келіп жатқанын дөп басып танып, ұлттық құндылықтарымызды сақтап қалудың жолын іздеді. Əсіресе, біртіндеп қолдану аясын қолдан тарылта бастаған қасиетті ана тіліміздің қамын ойлағанда жанын қоярға жер таппай, шыр-пыр боп араша түсті, қолы қабарғанына қарамастан, көсемсөз жазып, дабыл қақты, күрескерліктің тың даңғылын салды. Солардың бірінде былай дейді:
« …Қазақ деген қашаннан өз алдына ұлт болып, Еділден Ертіске Оралдан Ауғанға дейін тұтас тұрған халық еді. Арамызға əртүрлі жұрт кіріскенде солармен қатар атымыз жоғалмай, қазақ ұлты болып тұра аламыз ба? Бізді төсекте дөңбекшітіп, ұйқымызды бөлетін нəрсе – осы. Басқа жұртпен араласқанда өз алдына ұлт болып, өз алдына тілі бар, өз тілінде жазылған сөзі (әдебиеті) бар жұрттарға не тұрады. Өз тілімен сөйлескен, өз тілімен жазған жұрттың ұлттығы еш уақытта жоғалмайды. Ұлттың сақталуына да, жойылуына да себепкер болатын нәрсенің ең қуаттысы – тіл. Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады. Өз ұлтына басқа жұртты қосамын деген жандар әуелі сол жұрттың тілін аздыруға тырысады. Егер біз қазақ деген ұлт болып тұруды тілесек, қарнымыз ашпастың қамын ойлағанда тіліміздің де сақталу қамын қатар ойлауымыз керек…». Бұл сөзден соң өзіңіз, жас ұрпақ, ой түйе беріңіз!
А мәтіні
«Ұлытаудың» Еуропадағы сапарлары – қазақ эстрадасының дамуындағы жаңа кезеңнің көрінісі. Олар қазақ эстрадасының әлемдік музыка саласындағы алғашқы қарлығаштары деуге болады. Қазір бізге үлкен жол ашылған. Мұндай іссапарлар жиі ұйымдастырылып тұрса, шетелдіктер қазақ өнері мен мәдениеті туралы көбірек хабардар бола түседі. Қазақ мәдениеті мен өнерін насихаттауда үкімет тарапынан шет елдерде ұйымдастырылып жатқан апталықтар мен айлықтар жеткіліксіз. Оған іскерлік мақсатпен сырт елдерге жиі сапарға шығатын барлық азаматтар атсалысуы керек. Егер олар әрдайым өздерімен бірге өнер шеберлерінің аудио және бейне күйтабақтарын ала кетіп, әріптестеріне кәде ретінде ұсынып отырса, нұр үстіне нұр болар еді.
Қазіргі таңда қазақ өнері мен мәдениетін шетелге насихаттау, қайта жаңғырту мақсатындағы ауқымды бағдарламалар мен жобалардың жүзеге асуы жолға қойылған. Дәстүрлі және классикалық музыка бағыты бойынша шығармашылық ұжымдар гастрольдік сапарға шығуда. Театр өнерінің жетістіктерін арттыру үшін «Қыз Жібек», «Біржан-Сара» ұлттық операларын Ресей, Италия, Франция, Түркия, Қытай, Жапония, Корея Республикасы, Грузия мен өзге де мемлекеттерде қою жоспарланып отыр. «I am a singer Қазақстан» халықаралық тележобасының екінші маусымы жүргізілуде. Астана, Алматы қалаларында дәстүрлі түрде әлемнің 15 елінің қатысуымен «Астана дауысы», «Star of Asia» атты музыкалық фестивальдері ұйымдастырылады. Кино өнері саласындағы айтулы оқиға ретінде 71-Канн фестивалінде қазақстандық павильонның ашылуын айта кетуге болады. 2018 жылдың басынан бері қазақстандық 18 фильм 14 халықаралық кинофестивальге қатысты. 11 жүлдеге қол жеткізілді. Осылайша, қазақ өнері мен мәдениетінің әлемдік сахнаға шығуына жол ашылуда.
Ә мәтіні
Осы кезге дейін театр залын толтыруды ғана мақсат етсек, енді залды немен толтырғанымызға да қарайтын уақыт жеткен сияқты. Ел мінінің түзеуші саналатын театрымыздағы көрермендердің мәдениеті қай деңгейде? Театрдағы халықтың мәдениетін көргенде ішімізге найзағай түскендей күй кешетініміз жасырын емес. Қойылым кезінде ұялы телефонының қоңырауына ие бола алмай, онымен қоймай, телефонмен сөйлесу, орынсыз қол шапалақтау, кішкентай балалардың жылаған даусы, жастардың орынсыз күлкісі көзі ашық, көкірегі ояу басқа көрермендерді мезі етеді. Театрға киіп келетін киім үлгісі де өз алдына бөлек талғамды талап ететін мәселелердің бірі. Мәдениетсіздігі мен талғамсыздығын қоғамда орын алған демократияға теліп, қолына ілінгенін киетін көрермендеріміздің көбейіп кеткені қынжылтады.
Спектакльдің соңында артистер көрермен алдына иіліп, алғыс білдіруге шыққанда, барлығы ысқырып, шыңғырып, театрды басына көтереді. Бір жаманы – олар спектакль жақсы шықса да, жаман шықса да солай істейді. Бұл құбылысты бұрын байқамайтын едім. Бір жылы өзбекстандық Әлімжан Салимов деген режиссер біздің театрмен тығыз шығармашылық байланыста жұмыс істеп, ағымдағы спектакльдерді күн сайын тамашалады. Кетерінде: «Мен сендердің көрермендеріңе сене бермеймін, кез келген спектакльдеріңді қошаметтей береді екен» деді. Сонда мен: «Жоқ, біз жақсы ойнағандықтан қолпаштайды» деп мойындамадым. Кейін зерделеп-зерттеп қарасам, ол кісінің пікірімен келісуге болады екен. Бұл құбылыстардың барлығы – көрермен деңгейінің театрдан «биік жетіліп» кеткендігінен шығар… Осы орайда жаңа қарқынмен келе жатқан тәуелсіз елдің театры: «Мен түзелдім, көрермен сен де түзел!..» дейтіндей боп тұрады.